Bunkerët në Shqipëri

Bunkerët për luftë

Hyrjet, Maja e Çikës

Në fillim të vitit 1971 u zhvillua në Tiranë Plenumi i 12 i Komitetit Qendror të PPSH-së, i cili shqyrtoi tezat e Artit Ushtarak dhe projektet për Fortifikimin e vijave të mbrojtjes. Arti Ushtarak Popullor parashikonte që e gjithë Shqipëria të stërvitej dhe armatosej për t’i bërë ballë armikut. Ideja e fortifikimit të vendit mbështetej fortë nga kryeministri Mehmet Shehu, i cili u vendos vetë në vijën e parë së bashku me një grup specialistësh të talentuar siç ishin Mero Backa, Alfred Moisiu (Presidenti), Josiv Zegali etj.

Modeli shqiptar i bunkerëve u realizua pasi u konsultuan të gjitha sistemet e mëparshme që nga vija Marzhino deri tek lufta në Vietnam. Sipas literaturës së kohës, bunkerët shqiptarë ishin të aftë të përballonin të gjitha armët e kohës, por edhe armët kimike dhe bërthamore me fuqi deri në 20 kiloton. Prodhimi i bunkerëve nisi menjëherë dhe prova e parë e tyre u krye në vitin 1975 në Grykën e Këlcyrës. Prova e dytë u krye në Peldhja të Sarandës në vitin 1976.

Brenda bunkerëve u vendosën kafshë të gjalla dhe më pas nisi bombardimi i zonës me armët më të rënda që kishte ushtria shqiptare. Në Sarandë u hodhën mbi 1000 predha artilerie dhe më pas aviacioni hodhi mbi 100 bomba 50kg, 250kg deri në 500kg. Bunkerët i rezistuan bombardimeve dhe kafshët brenda mbijetuan. Përpara se çështja të dërgohej për miratim në Këshillin e Lartë të Mbrojtjes, u bënë edhe eksperimente të tjera dhe të gjitha dolën me sukses. Më pas Byroja Politike vendosi atë që njihet si bunkerizimi i Shqipërisë.

Fortifikimi masiv që nisi në vitin 1975 vazhdoi deri në vitin 1985, kur vdiq Enver Hoxha. Dhjetëra specialistë ixhenierë shqiptarë u nisën në Europë, kryesisht në Suedi, Francë dhe Itali, ku arritën të lidhin kontrata për blerjen e makinerive të prodhimit të çelikut dhe të betonit special. Në Ministrinë e Mbrojtjes Popullore u krijua edhe posti i zv.ministrit për fortifikimet. Sistemi i bunkerëve është bërë në mënyrë rrethore në mënyrë që të mbrohen nga njëri-tjetri përmes dy vijave mbrojtjeje.

Bunkerizimi i Shqipërisë

Bunkerët në Shqipëri janë një pamje e kudogjendur në vend, me një mesatare prej 5.7 bunkerësh për çdo kilometër katror. Bunkerët u ndërtuan gjatë qeverisjes komuniste të Enver Hoxhës nga vitet 1960 deri në vitet 1980. Në vitin 1983 ishin ndërtuar gjithsej 173.371 bunkerë betoni në të gjithë vendin.

Në 1971 Plenumi i 12 i Komitetit Qendror të PPSH-së i kryesuar nga Enver Hoxha filloi projektin e bunkerizimit të Shqipërisë, i cili qëndroi operativ nga 1975 deri në 1983: në këtë periudhë u planifikuan të ndërtoheshin 221.143 bunkerë, por u ndërtuan "vetëm" 173.371. Pak a shumë, një në çdo 11 banorë. Gjatë periudhës së ndërtimeve, e cila zgjati 8 vjet, me një mesatare mbi 21.000 bunkerë të ndërtuar në vit, vdiqën me qindra ushtarë e civil për shkak të aksidenteve në punë. Ata janë ndër viktimat e komunizmit të cilët edhe sot janë tërësisht të harruar.

Programi i “bunkerizimit” të Enver Hoxhës rezultoi në ndërtimin e bunkerëve në çdo cep të Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, duke filluar nga kalimet e maleve në rrugët e qytetit. Ato kurrë nuk u përdorën për qëllimin e tyre për të cilin u ndërtuan. Kostoja e ndërtimit të tyre ishte një zbrazje e burimeve finaciare të Shqipërisë, duke i shmangur ato nga nevojat më urgjente, siç ishte trajtimi i mungesës së strehimit të vendit dhe rrugëve të varfra.

Pas rënies së komunizmit në vitin 1990 bunkerët u braktisën. Shumica janë tashmë të braktisur, ndonëse disa janë ripërdorur për qëllime të ndryshme, përfshirë strehimin rezidencial, kafenetë, depot dhe strehëzat për kafshët ose të pastrehët. Disa e panë shkurtimisht përdorimin në konfliktet e Ballkanit të viteve 1990

Nga fundi i Luftës së Dytë Botërore deri në vdekjen e tij në prill 1985, Enver Hoxha ndoqi një stil politik të bazuar në vijën e ashpër të stalinizmit me disa elementë të maoizmit. Ai u prish me Bashkimin Sovjetik pasi Nikita Hrushovi filloi reformat duke e tërhequr Shqipërinë nga Pakti i Varshavës në vitin 1968, në shenjë proteste ndaj pushtimit të Çekosllovakisë dhe prishi marrëdhëniet me Republikën Popullore të Kinës pas vizitës së Presidentit amerikan Richard Nixon në vitin 1972 në Kinë.

Regjimi komunist vazhdone të kishte probleme me fqinjët për shkak se Greqia vazhdonte të kishte në fuqi luftës që pas Luftës së Dytë Botërore, ndërsa Jugosllavia kishte synuar ta merrte Shqipërinë dhe ta bënte atë republikën e shtatë të saj si dhe përdorimin e politikavë shoviniste kundrejt shqiptarëve etnikë në Kosovë duke pretenduar se udhëheqësit jugosllavë po ndjekin një politikë të shfarosjes atje.

Strategjia ushtarake

Duke filluar nga viti 1967 dhe duke vazhduar deri në vitin 1986, qeveria shqiptare kreu një politikë të “bunkerizimit” që solli ndërtimin e qindra mijëra bunkerëve në të gjithë vendin. Ata u ndërtuan në çdo vendndodhje të mundshme, duke filluar nga plazhet dhe malet, në vreshtat dhe kullotat, në fshatra dhe qytete. Regjimi i kohës parashikonte që Shqipëria të luftonte në dy fronte ndaj një sulmi që mund ti vinte nga Jugosllavia, NATO-ja ose Traktati i Varshavës që përfshinte sulmin e njëkohshëm deri në njëmbëdhjetë divizione desante ajrore.

Doktrina ushtarake e Shqipërisë bazohej në konceptin e “luftës popullore” duke u mbështetur në përvojën e fituar në rezistencën gjatë Luftës së Dytë Botërore. Shqipëria ishte i vetmi vend evropian që kishte arritur të çlirojë veten pa ndërhyrjen e trupave të huaja (edhe pse partizanë përfituan nga sasi të mëdha të furnizimeve dhe armëve të siguruara nga aleatët). Forcat e Armatosura bazoheshin në modelin partizan dhe u ndërtuan rreth njësive të këmbësorisë; 75 për qind e forcave të rregullta dhe 97 për qind e rezervistëve ishin të punësuar në rolet e këmbësorisë.

Strategjia e partizanëve u bazua në luftën e guerrilasve në mal, në të cilën ata strehoheshin në male dhe nisnin sulmet në fusha që ishin më pak të mbrojtura. Në të kundërt, integriteti dhe sovraniteti kombëtar i Shqipërisë synohej të mbronte me çdo kusht, gjë që kërkonte edhe mbrojtjen e fushave. Prandaj bunkerët kishin për qëllim krijimin e pozicioneve mbrojtëse përgjatë tërësisë territoriale të vendit. Bunkerët ishin të pozicionuar për ndërtimin e vijave të mbrojtjes dhe çdo vijë mbrojtjeje kishte një bunkier komandimi. Komandantët e vijës së mbrojtjes komunikonin me eprorët e tyre me radio ndërsa me vartësit e tyre në bunkerë nëpërmjet sinjaleve pamore.

Regjimi gjithashtu kërkoi intensivisht të militarizonte popullsinë civile. Nga një popullsi prej rreth tre milionë banorë 800.000 njerëz shërbyen në një farë mënyre në interes të mbrojtjes së vendit, duke filluar nga forcat e rregullta të armatosura, forcat rezerviste, forcat për mbrojtjen civile dhe njësitë rinisë shkollore të armatosur. Shumë sektorë shtetërorë jepnin kontributin e tyre në mbrojtjen e vendit dhe pothuajse e gjithë popullsia u vu në dispozicion të mbojtjes së vendit.

Ndërtimi i bunkerëve

Bunkerët ishin të ndërtuar prej betoni, çeliku dhe hekuri dhe ishin të madhësive të ndryshme nga bunkerë për një ose dy persona me vendin e vendosjes së armëve në strehimet e mëdha antibërthamore të destinuara për tu përdorim nga udhëheqja e partisë. Lloji më i zakonshëm i bunkerit ishte ai me një kupolë të vogël rrethore betoni të vendosur në tokë një bazament betoni formë rrethore i mjaftueshëm për strehimin e një ose dy personave që luftonin brenda. Njohur si Qendër Zjarri ose bunkerët e QZ, ata ishin parafabrikuar dhe u transportuan në pozicionet e tyre përfundimtare, ku bëhej edhe montimi i tyre. Ato përbëheshin nga tre elementë kryesore: një kube betoni me diametër prej 3 m me një frënxhi për hapje zjarri, një gjysëm cilindër për të mbështetur kupolën dhe një mur të jashtëm me një rreze 60 cm më të madh se kupola. Hapsira midis cilindrit dhe murit të jashtëm ishte i mbushur me dhe. Në vende të ndryshme përgjatë bregut, u ndërtuan një numër i madh QZ në grupe treshe të lidhura me njëri tjetrin nga një tunel i parafabrikuar prej betoni. Bunkerët e tjerë ishin ndërtuar të grupuara rreth pikave strategjike në të gjithë vendin, ose në linja përgjatë drejtimeve strategjike. Tirana veçanërisht ishte shumë e mbrojtur, me mijëra bunkerë të vendosur në pesëdhjetë rrathë që rrethonin qytetin.

Bunkerët u projektuan nga inxhinieri ushtarak Josif Zagali, i cili kishte qënë partizan gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe u dërgua për studime në Bashkimin Sovjetik pas luftës. Ai vuri re se fortifikimet në formë gjysmësfere ishin pothuajse të papërshkueshme nga zjarri i artilerisë dhe bombat, të cilat thjesht bënin rikoshet të kupolë. Ai përdori njohuritë e tij për të projektuar bunkerët kudo në formë gjysmësfer. Mbi bazën e projektit të inxhinier Zagalit u ndërtuan me mijëra bunkerë në Shqipëri.

Pë punën e tij Zagali u promovua në gradën e kolonelit dhe u bë inxhinier kryesor i Ministrisë së Mbrojtjes. Megjithatë, paranoja e Hoxhës çoi në pastrimin e Zagalit në vitin 1974 dhe u burgos për tetë vjet me akuza të rreme për “sabotim” si “agjent i huaj”. Gruaja e tij u çmend, familja e tij u shmang nga miqtë dhe të njohurit, dhe vajza e tij vdiq nga kanceri i gjirit. Zagali më vonë tha se ishte “një fat i dhimbshëm dhe tragjik jo vetëm për mua dhe familjen time, por për mijëra e mijëra familje të tilla në Shqipëri që kanë përjetuar diktaturën e Enver Hoxhës”. Përvojat e tij më vonë u përdorën si bazë e Kolonel Bunker, një film nga regjisori shqiptar Kujtim Çashku.

Bunkerët e komandim kontrollit

Bunkerët e Komandim kontrollit, të njohur si Pozicion Zjarri ose bunkerë PZ, gjithashtu ishin parafabrikuar dhe u montuan në vend. Ata janë shumë më të mëdhenj dhe më të rëndë se bunkerët e QZ, me një diametër prej 8 metrash. Ato janë bërë nga një sërë elementësh betoni, ku secili peshon tetë ose nëntë ton, të cilat ishin betonoheshin së bashku në vend për të formuar një kupolë të ndërlidhur. Montuar plotësisht, ata peshojnë në diçka mes 350-400 ton.

Bunkerë dhe tunele të mëdha

Kishte gjithashtu një kategori të tretë të “strukturave speciale” më të mëdha për qëllime strategjike. Këto struktura të mëdha ishin komplekset e tuneleve të ndërtuara në male. Në Linzë pranë kryeqytetit, Tiranë, u ndërtua një rrjet tunelesh rreth 2 kilometra për të mbrojtur anëtarët e Ministrisë së Brendshme dhe Sigurimit të Shtetit nga sulmi bërthamor. Në vende të tjera mijëra kilometra tunele u ndërtuan për të strehuar pasuritë politike, ushtarake dhe industriale. Shqipëria thuhet se është bërë vendi më i tunelizuar në botë pas Koresë së Veriut. Tunelet u ndërtuan në kushte të fshehtësisë së madhe. Ekipet e inxhinierisë nuk u lejuan të shihnin gjithë procesin e ndërtimit të tyre nga fillimi deri në përfundim por ndroheshin mbi baza mujore.

Ndikimi i bunkerizimit në ekonominë Shqiptare

Programi i bunkerizimit ishte një humbje e madhe për ekonominë e dobët të Shqipërisë. Ndërtimi i bunkerëve të parafabrikuar kushton vetëm rreth 2 për qind të produktit të brëndshëm dhe në total bunkerët kushtuan dy herë më shumë se linja Maginot në Francë, duke konsumuar tre herë më shumë beton. Programi i shmangu burimet nga drejtimet e tjera të zhvillimit, siç janë rrugët dhe ndërtesat e banimit. Mesatarisht, thuhet se secili prej tyre ka një kosto e ekuivalente me një apartament me dy dhoma dhe burimet e përdorura për ndërtimin e tyre mund të zgjidhnin lehtësisht mungesën kronike të strehimit të Shqipërisë. Sipas Josif Zagalit, ndërtimi i njëzet bunkerëve të vogjël kushton po aq sa ndërtimin i një kilometri rrugë. Gjithashtu kishte një kosto njerëzore; 70-100 njerëz në vit vdiqën në ndërtimin e bunkerëve. Përveç kësaj, bunkerët pushtuan dhe penguan një pjesë të rëndësishme të tokës së punueshme.

Bunkerizimi i vendit kishte efekte që shkuan përtej ndikimit fizik të tyre kudo në peisazhine vendit. Bunkerët u paraqitën si një simbol dhe një mjet praktik për të penguar nënshtrimin e Shqipërisë nga fuqitë e huaja, por disa i konsideronin ato si një shprehje konkrete të politikës së izolimit të Hoxhës, duke e mbajtur botën jashtë. Disa shqiptarë i panë ato si një simbol shtypës i frikësimit dhe kontrollit. Ismail Kadare përdorte bunkerët në romanin e tij të vitit 1996, Piramida, që simbolizon brutalitetin dhe kontrollin e regjimit të Hoxhës, ndërsa Çashku i ka karakterizuar bunkerët si "simbol i totalitarizmit" për shkak të "psikologjisë së izolimit" që ata përfaqësonin. Është argumentuar se programi i bunkerizimit ishte një formë e "ndërtimit të modeluar në shkallë të gjerë" që "ka një potencial disiplinor si një mjet për të familjarizuar një popullsi me një rend të caktuar të sundimit". Ksenofobia e regjimit kishte efektin e krijimit të mentalitetit të rrethimit dhe një ndjenjë të emergjencës konstante. Strategjia e Hoxhës për "luftën e popullit" gjithashtu shkaktoi fërkime me forcat e armatosura shqiptare. Bunkerët kishin pak vlerë ushtarake krahasuar me një ushtri profesionale të pajisur dhe të organizuar në mënyrë konvencionale. Siç e ka thënë një komentator, "Sa kohë mund të mbetej një njeri në çdo bunker, si do të furnizonit çdo bunker individual, si do të komunikonin me njëri-tjetrin?" Gjenerali Beqir Balluku, Ministri i Mbrojtjes dhe një anëtar i Byrosë Politike, publikisht kritikoi sistemin e bunkerit në një fjalim të vitit 1974 dhe kundërshtoi vijën e Hoxhës që Shqipëria ishte nën kërcënim të barabartë nga Shtetet e Bashkuara dhe Bashkimi Sovjetik. Ai argumentoi se Shqipëria kishte nevojë për një ushtri profesionale moderne dhe të pajisur mirë, në vend të një milicie civile të trajnuar dhe të pajisur keq. Hoxha u përgjigj duke arrestuar Ballakun, duke e akuzuar atë për të qenë një agjent i kinezëve dhe për të punuar për të sjellë një grusht shteti ushtarak. I quajtur "harku i tradhëtorit Ballaku", gjenerali dhe bashkëpunëtorët e tij u dënuan dhe u dënuan sipas "ligjeve të diktaturës së proletariatit", që do të thotë se ato u ekzekutuan. Shumë figura të tjera ushtarake, si dizajni bunker Josif Zagali, u zunë gjithashtu në spastrimet e vitit 1974. Futja e një kushtetute të re dy vjet më vonë vulosi kontrollin absolut të ushtrisë së Hoxhës duke e emëruar atë si Komandantin e Përgjithshëm të Forcave të Armatosura dhe Kryetarin e Këshillit të Mbrojtjes.

Gjendja e bunkerëve sot

Programi i bunkerizimit u ndal menjëherë pas vdekjes së Hoxhës në vitin 1985, duke lënë qytetet dhe fshatrat e Shqipërisë të mbushura me numër të madh bunkerësh të padobishëm. Ata ende mbizotërojnë në peizazhin shqiptar. Qëndrueshmëria e tyre e ka bërë të vështirë t'i heqësh ato. Disa janë hequr, veçanërisht në qytete, por në fshat shumica e bunkerëve thjesht janë braktisur. Disa janë ripërdorur si strehim për kafshët ose si magazina; të tjerët janë braktisur për të dalë jashtë loje për shkak të kostos së heqjes së tyre. Sekreti ekstrem i regjimit komunist nënkuptonte që qeveritë postkomuniste të Shqipërisë nuk kishin informacion se si ishin përdorur bunkerët, ose madje sa ishin ndërtuar. Ushtria shqiptare ka realizuar programe largimi bunker përgjatë vijës bregdetare, duke tërhequr ato nga toka me rezervuarët e tipit 59 të modifikuar.

Megjithëse bunkerët nuk u përdorën kurrë në një konflikt të vërtetë gjatë sundimit të Hoxhës, disa gjetën përdorim në konfliktet që shpërthyen në vitet 1990. Gjatë rebelimit të vitit 1997 në Shqipëri, banorët e Sarandës në Shqipërinë e Jugut u raportuan se kishin zënë pozicione në bunkerë rreth qytetit përballë trupave qeveritare. Pas shpërthimit të Luftës së Kosovës në vitin 1999, fshatrat kufitare në Shqipëri u bombarduan vazhdimisht nga bateritë artilerike serbe të vendosura në Kosovën dhe njerëzit e fshatrave në afërsi të kufirit përdorën bunkerët për strehim për tu mbrojtur nga artileria. Refugjatët shqiptarë të Kosovës përdorën bunkerët si strehime të përkohshme derisa agjencitë e ndihmës mundën të ndërtonin kampe me çadra, ndërsa trupat e NATO-s të stacionuara në Shqipëri zhvendosën dhjetra bunkerë për të forcuar bazën e tyre në Kukës. Ushtria Çlirimtare e Kosovës gjithashtu i përdori ato si pozicione mbrojtëse gjatë Luftës së Kosovës, edhe pse kjo nuk ishte pa rreziqet e saj; në të paktën një herë bunkerët përgjatë kufirit të Shqipërisë me Kosovën u bombarduan gabimisht nga avionët e NATO-s. “ Një mungesë akute e strehimit pas rënies së regjimit komunist në vitin 1990, bëri që disa shqiptarë të vendoseshin për strehim në bunkerë të braktisur, ndonëse mungesa e ujit të rrjedhshëm dhe kanalizimeve do të thoshte se zona rreth bunkerëve të banuar shpejt u bë e ndotur dhe e sëmurë. Disa bunkerë kanë gjetur përdorime më kreative. Në qytetin bregdetar të Durrësit, një bunker në bregdet është shndërruar në Restorant Bunkeri dhe një tjetër bunker në Gjirokastër u shndërrua në një kafene.

Ka pasur sugjerime të ndryshme për atë se çfarë duhet të bëjnë me ta: idetë kanë përfshirë furrat e pizzave, ngrohësit diellorë, kosheret, fermat e kërpudhave, dhomat e projektimit për kinematë, kasolle, mbjellësa të luleve, hostele dhe kioska.

Në nëntor 2014, një strehim bërthamor i ndërtuar pranë Tiranës për qeverinë komuniste u hap si një atraksion turistik dhe ekspozitë arti. Bunkeri i madh përmban një muze me eksponate nga Lufta e Dytë Botërore dhe periudha komuniste.

Bunkerët e Shqipërisë janë bërë një lloj simboli për vendin. Mbajtëset e lapsave dhe tavllat e cigareve në formën e bunkerëve janë bërë një nga suveniret turistike më të njohura të vendit. Një linjë e tillë e suvenive bunker u promovua me një mesazh për blerësit: “Përshëndetje në tokën e bunkerëve. Ne menduam se ju nuk mund të blini një të bunker të madh”.